Raport: Opinie o sytuacji seniorów 60+ w Polsce

Stowarzyszenie Waga we współpracy z Fundacją Filmów i Programów Katolickich Video Studio Gdańsk w ramach programu (współfinansowanego ze środków otrzymanych z Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w ramach rządowego programu  na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014 – 2020)  „Założę czerwone spodnie” zrealizowały film dokumentalny pt. „Założę czerwone spodnie”. Film ten został zaprezentowany w dniu 28 XI 2016 roku w Europejskim Centrum Solidarności w Gdańsku. Oprócz prezentacji filmu  przeprowadzono audytoryjne badania ankietowe.

Do uczestnictwa w pokazie filmu zachęcano  różnymi metodami: wysyłając imienne zaproszenia do przedstawicieli administracji państwowej i samorządowej, do działaczy NGO – sów,  poprzez informacje w mediach lokalnych. Ten sposób zaproszenia oraz sama tematyka filmu (stosunkowo niski, w stosunku do liczebności w społeczeństwie, udział seniorów ( a szczególnie kobiet) 60+ w życiu społecznym, gospodarczym, kulturalnym Polski) spowodowały, że to kobiety były głównymi widzami filmu. Przeprowadzenie badań tylko w jednym miejscu – w Gdańsku – spowodowało, że badania nie pretendują do analiz w pełni reprezentatywnych obrazujących opinie w kwestiach „senioralnych” w społeczeństwie polskim.

Celem badań było uzyskanie wiedzy o tym, jak badani postrzegają szeroko rozumianą aktywność seniorów i seniorek 60+ w przestrzeni publicznej w Polsce.

W badaniu uczestniczyło 117 osób. Osobami badanymi były głównie kobiety, które stanowiły 91,5% ogółu badanych.  Okazało się, że widzowie filmu i jednocześnie respondenci w zdecydowanej większości (63,2%) byli seniorami 60+ czyli tzw. targetem (celem) przekazu filmowego. Prawie co piąta badana osoba (17,1%) należała do przedziału wiekowego 40-49 lat. Rzadziej niż co dziesiąty respondent (7,7%) był w wieku 50-59 lat. Zaś 12% badanych było w wieku od 15 do 39 lat.

Wiek badanych

Najczęściej osoby badane miały średnie wykształcenie (51,3%). Jednocześnie posiadających wyższe wykształcenie było prawie 40%, a dokładnie 39,3%. Co dziesiąty badany miał wykształcenie zasadnicze zawodowe.

Przytłaczającą większość seniorów w Polsce stanowią emeryci i renciści. Z jednej strony dysponują dużą ilością czasu wolnego, a drugiej strony by spędzać ten czas zgodnie ze swoimi zainteresowaniami potrzebują pieniędzy, których często nie mają zbyt dużo. Rozwiązaniem problemu byłoby podejmowanie jakiejś pracy (niekoniecznie pełnoetatowej). Jednak oferta pracy dla seniorów 60+ nie jest w Polsce zbyt duża.

Dlatego w badaniu zadano pytanie: Co, według Pani(a) jest przyczyną braku aktywności zawodowej po przejściu na emeryturę? Można było wskazać kilka odpowiedzi, a także zaproponować własną. Okazało się, że respondenci najczęściej za przyczynę braku aktywności zawodowej seniorów 60+ wskazali zły stan zdrowia (70,9%). Na drugim miejscu wymienili brak możliwości dalszego zatrudnienia (51,3%). Trzecią w kolejności przyczyną jest wg respondentów konieczność pomocy własnej rodzinie (42,7%) uniemożliwiająca podejmowanie pracy zawodowej. Ten wybór pośrednio pokazuje, że w wielu polskich rodzinach istnieje kontakt międzypokoleniowy, a dzieci seniorów ze względu na dużo czasu poświęcanego na pracę (jeden z najwyższych w Europie wskaźników czasu pracy) i potrzebują pomocy ze strony seniorów w wychowaniu własnych dzieci. Prawie co piąty badany (18,8%) uważa, że niektórzy seniorzy mają dochody (emerytury, renty, zasiłki) na tyle wysokie, że pozwalają na godne i wygodne życie bez szukania dodatkowych źródeł dochodu. Rzadko (2,5%) wskazywano na pomoc finansową ze strony rodziny, co przyczynia się do tego, że seniorzy 60+ nie szukają pracy. Wśród innych przyczyn wymienianych przez badanych wskazywano na czynniki psychologiczne: brak chęci, lenistwo, apatia, brak wyobraźni na temat własnej kondycji za parę lat, na emeryturze myśląc o podjęciu pracy często trzeba się przebranżowić, a jest to trudne itp.

Inne przyczyny braku aktywności zawodowej to brak chęci, lenistwo, apatia, niska samoocena, strach przed nowym wyzwaniem, na emeryturze często trzeba się przebranżowić – to nie jest takie łatwe da 60+, brak zainteresowań, niewiara w siebie, opieka nad rodzicami.

Modele życia osób 60+ wynikają z wielu przyczyn. W dużej mierze zasadnicze znaczenie ma styl życia w okresie aktywności zawodowej. Albo senior kiedy był młodszy był nastawiony na aktywność, był ciekawy świata, interesował się różnymi dziedzinami albo ograniczał swoją aktywność do własnej rodziny, ograniczając swoją aktywność w życiu społecznym do niezbędnego minimum. Poza tym o jego ewentualnej aktywności decyduje osobowość, temperament, potrzeby, zainteresowania i chęć spotykania innych ludzi i udział, choćby jako konsument, w wydarzeniach kulturalnych. W społeczeństwie, w którym bardzo ważną rolę odgrywa przekaz medialny wzorce życia mogą być lansowane. Osoby 60+ w przekazach medialnych (narracja o wybitnych seniorach w kulturze i ich osiągnięciach i polskie seriale obyczajowe pokazujące różne rodziny i ich losy, w tym życie seniorów/seniorek) bywają różnie pokazywane.

Dlatego w badaniach poruszono kwestię obrazu medialnego seniorek/ów w Polsce. Zadano pytanie: Jaki obraz seniorek i seniorów kreują media w Polsce?

1. Media przedstawiają najczęściej seniorów jako statecznych, dysponujących mądrością życiową i oddanych najbliższym (dzieciom i wnukom), jednak ograniczających swoją aktywność do pasji realizowanych w domu.
2. Media pokazują często seniorów jako tych, którzy przeżywają „drugą młodość”, często „bywają” w teatrach, muzeach, kinach, działają w różnych stowarzyszeniach, starają się gimnastykować, chodzić np. na jogę i dużo zwiedzają.
3. Media pokazują seniorów jako tych u schyłku życia, wycofanych, zgorzkniałych, ciągle wspominających przeszłość, samotnych, biernych, popadających w fobie, rzadko wychodzących z domu z wyjątkiem wizyt u kolejnych lekarzy,
4. Inny obraz seniorów:………………………

Badani uważają (41,4%), że media najczęściej  pokazują seniorów 60+ jako statecznych, dysponujących mądrością życiową i oddanych najbliższym (dzieciom i wnukom), jednak ograniczających swoją aktywność do pasji realizowanych w domu. Jednak ponad 1/3 respondentów (34,2%) uważa, że kreowany medalnie wizerunek seniorów pokazuje ich jako samotnych, biernych, wycofanych, zgorzkniałych i wychodzących w przestrzeń publiczną głównie po to by zrobić zakupy, zapłacić rachunki, pójść do lekarza itp. Najrzadziej (23,4%) respondenci uznali, że media pokazują seniorów 60+ jako osoby przeżywające „drugą młodość”, wygimnastykowane, zdrowe, o szerokich zainteresowaniach, chodzących do teatrów, muzeów, kina, aktywne w różnych stowarzyszeniach, podróżujące zarówno po Polsce, jak i do innych krajów. W kategorii Inne (1%) badani  wskazywali na redukcjonistyczny wizerunek medialny seniorów typu: media pokazują starość w reklamach pampersów i Corega tabs, w TV pokazują seniorów w Kościele.

Można było wybrać jedną opcję

Naturalną konsekwencją tego zagadnienia było zapytanie, czy media wpływają na aktywizację osób 60+.  Można było wybrać jedną z trzech odpowiedzi 1)Tak, w dużym stopniu, 2) Od czasu do czasu nagłaśniają akcje aktywizacji, głównie fizycznej, seniorów i seniorek, 3) W tasiemcowych serialach obyczajowych seniorki i seniorzy są przedstawiani w swoich tradycyjnych stereotypowych rolach, co nie sprzyja aktywizacji osób 60+. Najwięcej badanych (49%) uważa, że media działają „akcyjnie” propagując aktywizację (głównie poprzez ćwiczenia fizyczne) seniorek i seniorów. Co trzeci badany (30%) jest przeświadczony, że media nie wpływają na aktywizację osób 60+, gdyż przedstawiają je w stereotypowych rolach, jako nieaktywnych, zorientowanych na siebie  i najbliższych. Co piąty respondent (21%) uważa, że media w dużym stopniu wpływają na aktywizację seniorów.

Można było wybrać jedną opcję

Respondentom zadano pytanie dotyczące barier zmniejszających aktywność seniorów. W pytaniu: Co najbardziej ogranicza aktywność seniorów/seniorek w przestrzeni publicznej? Były 4 możliwe odpowiedzi 1) Stan zdrowia, 2) Zobowiązania wobec własnej rodziny (pomoc w opiece nad wnukami, dziećmi itp.), 3) Niskie dochody, 4) Inne.………….  Okazało się, że badani w największym stopniu (61,5%) za taką barierę uważają niskie dochody. Na drugim miejscu (58,1%) jako przyczynę niskiej aktywności uznano stan zdrowia. Wreszcie jako przyczynę niskiej aktywności społecznej badani (46,2%) podali zobowiązania wobec własnej rodziny. W kategorii inne (10,3% wpisów) respondenci skupiali się na psychologicznym wymiarze ograniczenia aktywności seniorów w przestrzeni. Wśród wypowiedzi najczęściej pojawiały się: brak informacji o pracy i nie szukanie ich, zamknięcie w sobie, niepewność, że mogą się jeszcze przydać, że są potrzebne, wstyd, brak kontaktów z rówieśnikami, którzy pomagają w aktywizacji, obawa przed samotnym wyjściem, brak nawyku do działania, brak tradycji zaangażowania, brak wiary w siebie, lęk przed zaczęciem czegoś nowego, myślenie, że nie wypada i ze najlepiej jest w domu, brak odwagi, wiary w siebie, że jeszcze coś mogą zrobić dla siebie i innych.

Można było wybrać więcej niż jeden powód

Jak wynika z badań niskie dochody (obok powodów zdrowotnych i osobowościowych) znacznie zmniejszają częstość „wyjścia z domu” i uczestnictwa w różnych wydarzeniach publicznych. Skoro niewiele można zrobić, by zwiększyć dochody seniorów, to może warto zmniejszyć koszty dojazdu i uczestnictwa w różnych wydarzeniach publicznych. I tych kwestii dotyczyło pytanie: Co można zmienić w sferze ekonomicznej, aby osoby 60+  były częściej aktywne w przestrzeni publicznej w Polsce?

1. Zwiększyć dotacje na uczestnictwo i ofertę edukacyjną dla seniorów (np. zwiększenie liczby uniwersytetów III wieku)
2. Ustanowić zasadę, że seniorzy 60+ mogli często (np. raz w tygodniu) mieć wolny wstęp do teatru, muzeum, kina.
3. Obniżyć dla seniorów koszty przejazdu PKP i autobusami przez cały rok.
4. Obniżyć kwoty za pobyty w pensjonatach poza sezonem letnim i zimowym.
5. Inne – jakie? ……………………………………………………………….

Okazało  się, że generalnie wszystkie pomysły „ekonomiczne” ułatwiające osobom 60+ aktywność w sferze publicznej maja poparcie badanych. W największym stopniu (87,2% poparcia) badani poparli wprowadzenie możliwości (w miarę częstego) nieodpłatnego wyjścia do teatru, muzeum, kina. Drugim w kolejności pomysłem (59%) ułatwiającym seniorom pobyt poza miejscem zamieszkania cieszącym się poparciem badanych było obniżenie cen za pobyty w pensjonatach poza sezonem letnim i zimowym.  Edukować się można w każdym wieku, także „senioralnym”.  Aby zapewnić taką możliwość większej liczbie seniorów 52,1% badanych poparło pomysł dotacji na uczestnictwo i ofertę edukacyjną dla seniorów. Prawie co drugi badany (48,7%) poparł pomysł obniżenia seniorom cen przejazdów PKP i autobusami przez cały rok. Niestety inne wypowiedzi były nie na temat.

Można było wybrać do 3 zmian

Oprócz pomysłów o charakterze ekonomicznym sprzyjających aktywności seniorów w sferze publicznej przedstawiono pomysły propagujące aktywny styl życia seniorów. Są  to 1) Zachęcanie przez akcje społeczne do udziału seniorów w różnych wydarzeniach, grupach spotkaniowych i 2) Lansowanie zasady zgodnie z którą wiek nie stygmatyzuje do bierności i wycofania, a młody duch w dojrzałym ciele może bardzo wiele zrobić dla siebie i innych. Można było wybrać do 2 pomysłów. 2/3 badanych (66,7%) uznało, że warto upowszechniać zasadę, że zaawansowany wiek nie powinien byś synonimem bierności, lecz aktywność w przestrzeni publicznej może i powinna być udziałem osób 60+.  W niewiele mniejszym stopniu (60,7%) badani zgodzili się, że należy informować i zachęcać seniorów 60+ do udziału w konkretnych wydarzeniach np. wystawach sztuki, koncertach, kołach zainteresowań itp.

Zadano pytanie otwarte o to jak można aktywizować mężczyzn seniorów wyraźnie mniej aktywnych niż kobiety.  Opinie przedstawiło 29,9% respondentów, a nie 70,1%. Niektóre pomysły były ogólne np. edukować ich, że „ruch wpływa na samopoczucie”, zachęcać ich do dbania o zdrowie przez całe życie, żeby na starość byli zdrowsi, przeprowadzić badania, co interesuje mężczyzn i dostosować zajęcia do ich zainteresowań, z jednej strony rodzina (gł. dzieci) powinny zachęcać do aktywności, z drugiej strony akcje społeczne dedykowane mężczyznom,  zmieniać obyczaje typu: w pewnym wieku pewnych rzeczy i zachowań się nie toleruje lub żartobliwe np. podawać Informację, że dają darmowe piwo, a prowadzące osoby – to studentki.  Inne pomysły były bardziej konkretne np. bezpłatne lub nisko płatne siłownie z trenerem, zajęcia sportowe, a nie taneczne, tworzyć typowo „męskie” koła zainteresowań, mężczyzn seniorów mógłby zachęcić pomysł spędzania wolnego czasu w męskim gronie (i damskim), rozwijać hobby np. wędkarstwo, golf, motoryzacja, tworzyć kółka teatralne, spotkania o tematyce politycznej, tańsze wstępy na baseny, darmowe wejściówki na mecze, uaktywniać mężczyzn zawodowo jako ekspertów i doradców, organizować warsztaty o tematyce technicznej, propagować aktywność fizyczną w formie kaliksteniki progresywnej, a po uzyskaniu sprawności – zawody sportowe różnego typu, organizowanie w klubach osiedlowych wspólne spędzanie czasu, „szybkie randki” w ramach których seniorzy mogliby się poznać i organizować w pary, choćby „dochodzące”, upowszechniać informacje o różnych kołach zainteresowań np. w ZUSie i wszędzie tam, gdzie mężczyźni się gromadzą.

Pokazane w filmie „Założę czerwone spodnie” seniorki działaczki (niestety nie było przykładów seniorów) zajmowały się różnymi rzeczami – tańcem, Dj-owaniem, malowaniem obrazów i rzeźbą itp. Zapytano badanych, czy swoją charyzmą mogą zachęcać widzów seniorów do „wyjścia z domu” i różnych aktywności?

Prawie wszyscy respondenci (96,6%) uznali, że takie przykłady aktywności seniorek mogą zachęcać seniorów do podjęcia własnych działań. Przeciwnego zdania było tylko 0,8% respondentów.

Zaprezentowany film był na tyle ciekawy i wnoszący nową wiedzę, że 94,8% badanych zachęcałaby znajomych/przyjaciół do jego  zobaczenia. Przeciwnego zdania nie miał nikt. Pozostali badani (5,2%) nie mają na temat filmu zdania.